Horch, was kommt von draussen rein
Zum Dialekt im Mittelschanfigg und im Mittelprättigau
Hier kann festgestellt werden, ob oder wie weit sich der eigene Dialekt vom herkömmlichen (blaue Schrift) entfernt hat.
rote Schrift: fremde Wörter, vorwiegend aus dem Unterland.
abgschtummä – abgschtimmd – I han noch nid abgschtimmd. Ich habe noch nicht abgestimmt.
äigäni – äigni – eigene. Äigni Härdöpfl, än äignä Löffl, än äigni Gablä, äs äigäs Hääss.
alles – alls – Das ischt alls ärlogä, nüüd cha mä glaubä.
bauä – buuä – bauen. Äs Huus buuä.
beträuä – bätrüüijä – bätrüüä – betreuen, eher: zun äswämm odr zun äswàs luägä.
Biig, Biigi – Biigä – Beige
Biinä – Immi – Biene
brchoon – übrchoon – bekommen, erhalten. Schi hed äs Guätäli übrchoon. Sie hat ein Guätäli erhalten.
büügä – bäuggä – biegen
Bürscht – Pürscht – Burschen – Pürscht, Bauer – Puur. Diä tondrs Pürscht!
büütä – biätä – bieten. I biätä, du biätischt, schi büüt, schi hed gäbottä.
chlemmä – chlempä – kneifen. Är hed mi gchlobä. Äs hed mr dr Tuumä iingchlempt
chlin – chläin – äs chläis Wisli, dr Mischt chläinä.
chrüchä – chräuchä – Dr chläin Chrischtä lärnäd chräuchä, är chrüücht zum Gguutschi.
chusch äppä – chuscht ätä – Kommst du bald?
di Eerschti – di Eerscht – Di Eerscht übrchund än Priis. Di Eerscht, dr Eerscht, ds Eerschtä.
det, döt – dertä, dert, in Luzein dört – dort
dritti – dritt – di dritt Fuär, aber: Än dritti Fuär, än drittä Aalauf, äs dritts Mal.
drvoo – drvaan – davon. Ds Chalb ischt drvaan (entlaufen). Schi hed drvaan ggässä.
Dünger – Mischt – Dr Chunschtdüngr ist also Chunschtmischt, düngen ist tünggä.
Elträ – Eltärä – Eltern. Waa sind diini Eltärä? Wo sind deine Eltern?
fein – fiin – Ä fiinä Maan, fiini Wollä, ä fiini Nasä, aber nicht ä fäinä Chuächä.
Flüügä – Fläugä – Fliege
flüügä – fläugä – fliegen
Flüügr – Fläugr – Flieger. Dr Fläugr flüügt übr ünsch. Dr Fläugr ischt … gflogä.
früänär – früär – früher. Das kann heute gewesen sein oder vor Jahren.
gäbrochänä – gäbrochnä – Är chan nümmä gaan mid dm gäbrochnä Fuäss.
Gebäude – Gäbüü – Diä Gäbüü gchiiänd bald zämmä.
geerä – gäärä – Derä chläinä Fischli han i gäärä. Solch kleine Fischchen habe ich gern.
gengti – güängi – ginge. I güängi nid aläin. Ich ginge nicht allein.
ggfeerlich – ggfeerli – gefährlich. Das ischt ggfeerli! Aber: Än ggfeerlichi Schtraass.
ggnüüssä – ggniässä – I ggniässä d Sunnä, du ggniässischt, schi ggnüüsst, ggnossä.
ggrauä – ggruuä – Äs hed mi ggruuä, diä … äwägg z wäärffä. Es hat mich gereut, …
gönd – gaand – Schi gaand häin. Sie gehen heim.
Gruäss – Gruäz – Wiär häind dr än Gruäz vam Marili.
grüässä, grüässi – grüäzä, grüäzi – Wiär leend schä(n) au lan grüäzä. Grüäzi, Frau Doktr, oder dem Schriftbild zuliebe: Grüazi.
Gruppänä – Gruppä – unmögliche Mehrzahlform, hier wie überall – wie Schuälänä und Schiibänä
gschafft – gschaffäd – gearbeitet. Schi häind hüt schtreng gschaffäd.
gschtummä – gschtimmt – stimmen hat mit stumm nichts zu tun.
gseescht – gsiäscht – Gsiäscht dr Manäschiin? Siehst du den Mondschein?
händ – häind – haben. Schi häind midänandärä gchochchäd.
hoch – höch – Dr Höchwang (Auf der Landkarte schriftdeutsch «Hochwang»)
iiträid – iingätraagä – Schi hed ds Holz iingätraagä, Rächnigä iingätraagä.
imschä – schiini – schiini Chüä, schiis Ross, schiin Buäb. (imschä wäre «ihmseine», eine fremde Form)
inä – irnä – Schi isst albig bin irnä – Sie isst immer bei ihnen (bei den Verwandten, Bekannten). Inä ist die Höflichkeitsform: Tarf i Inä ä Schtuäl aanbiätä? – Darf ich Ihnen einen Stuhl anbieten?
in rä Alp – in ärä Alp – I chumä in ärä Minutä. Schi ischt in dr Chuchchi.
isch – ischt – ist. Was ischt das für ä Chrachch?
ischs – is s – Is s moorä hübsch? Ist es morgen schön? (is s: ist es, gesprochen iss.)
käiä – gchiiä – Mä chönti gchiiä. Fremde Mischformen: abägchiid und aprkäit – anstatt apprgchiid.
kriägä – übrchoon – Wiär häind Bsuäch übrchoon, nid gchriägäd midänandärä. Wir haben Besuch bekommen, nicht Krieg geführt gegeneinander.
lessi – lee – Schi lee ds Vee in di nüü Wäid. Sie lasse das Vieh in die neue Weide.
liässi – lüässi – Schi lüässi ds Vee nid uus bin derä Chelti. Sie liesse das Vieh nicht …
liäbä – gäärä han – Schi häind änandärä gäärä. gäärä odr liäb? So einfach ist das: gäärä han und liäb siin. Ds Vreni ischt liäb mid dä Chatzi, schi hed schi gäärä. Als Nomen: Miin Liäbschtr (heute hört man miin Fründ), miini Liäbschti (meine Freundin).
löönd – leend – Wiär leend äu nid gäärä län gaan. Wir lassen euch nicht gern gehen.
machti – müächi – Äs müächi än bitz än Gattig. Es sähe einigermassen anständig aus.
miächi – müächi – Das müächi nid. Das würde ich nicht machen.
miär – wiär – wir (im Prättigau nur noch in Furna)
midrä – midärä – Schi hed ds Buäch midärä ggnuun. Sie hat das Buch mit ihr genommen.
miinä Huät – miin. Miin Huät. Mein Hut. Aber: Das ischt miinä! Das ist der meinige.
nächschtä – neechschtä – (zeitlich) Ds neechschtmal chuscht den ziitig! Das nächste Mal kommst du rechtzeitig! nööchschtä (örtlich) Dr nööchscht Bäärg.
nomal – nochämal – Ärzell nid nochämal ds gliichä!
nüüssä – ärniässä – I muäs ärniässä. Ich muss niesen.
Onkäl – Öhi – Schiin Öhi huusäd z Züri.
Önkäl – Öchmä – Wiäviil Öchmä hescht du? I han nun äin Öhi.
Pfnüsl – Schtruuchä – Erkältung mit Schleim in der Nase.
praacht – gferggäd – Schi häind mä Chläidr gferggäd. Sie haben ihm Kleider gebracht.
pruucht – gäbruucht – Schi hättänd ds Wättrhääss nid gäbruucht. Sie hätten den Regenschutz nicht gebraucht.
richtig guät – rächt guät – Där Maluns ischt rächt guät, du machchischt das rächt.
rüümä – ruumä – Schneeruumig, eher: Dr (dn) Schnee äwägg ruumä.
schiinä Huät – schiin Huät – sein Hut. Aber: Das ischt schiinä. Schiis Schtälli, schiini Töchtr. (Imschä kommt aus dem Unterland: immsiinä, ihmseiner)
schlaa – schlaan – schlagen
schläckä – läckä – Di Gäiss läckäd a mä Schtäin. Die Ziege leckt an einem Stein.
schlönd – schleend – D Ross schleend us. Die Pferde versetzen Fusstritte. Di Granium schleend us. Die Geranien treiben Knospen.
schtönd – schtaand – Di Pföschtä schtaand chrumm. Die Pfosten stehen krumm.
schlüüssä – schliässä – I schliässä d Chällrtüür. Schi schlüüsst d Huustüür. … gschlossä.
schön – hübsch – Schi hed hübschäli gätan (hier: sorgsam). Das Wort „schön“ gibt es bei uns nicht.
Schpiili – Schpili – Spiele
schtärchscht – schterchscht – Das glaubt dr schterchscht Maan nid.
Schtock – Schtäckä – Stock. Zum Gaan bruucht mä (n) ä Schtäckä. Am Huus hed s Graniumschtöck, va mä abgsaagätä Bomm bliibt ä Schtock zrugg.
Schtroh – Schtrau – Schtrauballä, Schtraufüür, Schträüi, schträüä
schtüübä – schtäupä – stieben
Schublaadä – Züüchä – Im Unterland schiebt man, bei uns zieht man.
schwindlig – trümmlig – Hütt ischt mr ganz trümmlig. Heute ist mir ganz schwindlig.
si hed – schi hed – Schi hed rächt. Sie hat recht.
simmr – sii wr – Sind wir. (Im Prättigau nur noch in Furna)
sinrä – schiinär – Är chund widärum mid schiinär (schiinr) Chuä. Aber: Schiinärä truui nid.
so isch s – so is s – (gesprochen: so iss)
so mä – so äinäm – Än hübschä Schtuäl. Schi hed Fräud an a so äinäm (an einem solchen).
somit – drmid – Drmid bruucht s käin Iischprach. Somit braucht es keine Einsprache.
Tääg – Tagä, Taag – In denä Tagä sötti ds Wättr bessärä. In drii Taag cha mä meeä.
techi – tetti – Är tüä nüüd. Er tue nichts. Är tetti gschiidr hälffä. „tetti“ vermeiden, stattdessen: Är hulffi gschiidr.
Tegscht – Tägscht – Text
tenkt – gädäicht – Schi hed nid draan gädäicht. Sie hat nicht daran gedacht.
trauä – truuä – Schi truuäd derä Sachch nid. Sie traut dieser Sache nicht.
treu – trüü – Äs ischt äs trüüs Ross.
trinkä – triichä – I mäinä, du triichscht nid, du suuffischt! PP: gätruuchä
trüüä – truuä – Schi truuäd derä Sachch nid. Sie traut dieser Sache nicht.
tüüf – täuff – tief, än täuffä Schlaaf, än täuffi Schtimm, äs täufs Tobl.
übrzogä – übrzüügt – Van ärä Mäinig übrzüügt, van Schtoff übrzogä. I bin übrzogä, mit Schokolade? Oder gar: Är hed mi übrzogä. Niklaus Bigler, ehemaliger Redaktor des Schweiz. Idiotikons, bezeichnet dieses Wort als Juxform. Also: Schi ischt übrzüügt, schi hed mi übrzüügt. Hingegen ist im folgenden Satz «übrzogä» zutreffend: Schi hed ds Chüssi mit ämä hübschä Schtoff übrzogä.
uf – gän – auf Bethlehem (mit dem Heli?), nein, sie gingen gen Bethlehem, gä Chur, gän Arosa, aber an d Wis (nach Langwies).
Unfall – Ufall – Luäg, dass t nid värufallscht!
unigä – ……. – unbekannt, nicht übersetzbar. Gemeint ist etwas Grosses, dem Churer Dialekt entnommen.
ünsches – üns – üns Nani (s.), ünschi Bäsi (w.), ünschä Öhi (m.), ünschi Chalbr. Fluri Aliesch: Üns Männli (in No meen desch).
uu – ……. – nicht übersetzbar. Der Ausdruck stammt aus Chur. Gemeint ist etwas ganz Besonderes, ein Churer Ausdruck: Uu huärä guät.
vo woo – va wạnä – Va wanä chund dr Luft? Woher kommt der Wind?
vor Fluä – van dr Fluä – ä Stein van dr Wiissfluä, nicht vor Wiissfluä.
vrlüürä – vrliärä – Da hescht nüüd mee z vrliärä. Jetz vrlüürscht den grad dr Schlüssl.
vrträägä – ärtraagä oder vrtraagä– I ärtraagä das Gschräi nümmä. I vrtraagä di Poscht.
vrwöönä – vrwennä – Schi häind ds Mäiti nid verwennt. Sie haben das Mädchen nicht verwöhnt.
vrwütschä – ärwüschschä – Dr Lantjegr hed dr (dn) Schelm ärwüscht. Der Landjäger hat den Schelm erwischt.
vu – va, van – von (vu gehört nur zu Seewis)
wäärdä – chon – Äs chönti schpaat choon. Hier stimmt werden: Äs Chalb ischt woordä.
warm – waaräm – I han niä rächt waaräm.
widr – widärum – Schi chund widärum.
Wolchä – Wolkä – Wolken, aber äs Ggwülch.
wo simmr – wa sii wr – Wo sind wir? (im Prättigau nur noch in Furna)
würd – chund – Äs chund hüt schpaat (schpeet). Es wird heute spät.
ds nächschtä – ds nööchschtä – (örtlich) Ds nööchschtä Galti ischt gaar äs wilts. Für die Reihenfolge gilt ds neechschtä. Jetzä chund ds neechschtä dran. Im neechschtä Manät.
zeigä – zäichä – Schi hed mä d Lismig gäzäichäd. Sie hat ihm das Gestrickte gezeigt.
züänä – zuä tuän – I wil di Tüür zuä tuän. … ins Schloss legen, aber: di Tüür pschliässä. Mit dem Schlüssel schliessen.
Auch dies und mehr schmerzt in den Ohren:
Honig – Hung
Butter – Schmalz
früänär – früär
denki – däichi
Hüüsr – Hüüschr
liäbä – gäärä han
Chloschters – Chloschtersch
Maladers – Malaadrsch
inäschliichä – iischliichä/innrschliichä
iiprennt – iingäbrennd
gwöönt – ggwonäd
di Tochtr – di Töchtr
immer – albig
Wilhelm Busch: Aufstrebend muss du dich bemühn, denn ohne Mühe sinkest du, der liebe Gott muss immer ziehn, dem Teufel fällt’s von selber zu.
übrziän und übrzüügä
Jetz ischt dr Himml übrzogä, nümmä blau.
Hescht du diis Konto übrzogä? Pitti au!
Und ds Chüssi übrzogä, wiä das suubr ischt!
Ja, bin i sälbr übrzogä
mid Schtoff, mid Schoggi odr Mischt?
Gang gä schtimmä, bliib nid schtummä!
Am Sunntig ischt erscht grad än Abschtummig gsin.
Ja, taarf mä di freegä, was hescht du den gschtummä?
Gar nüd, den was hätti s au für ä Sinn?
Wenn i schtumm bliibä wil, gaani ggwüss nid gä schtummä.
