Marie Fleisch, Lüen 1959
ei und eï müssen beim Schreiben unterschieden werden wie Loewe Verlag und Loëstrasse. Ein Beispiel aus dem folgenden Text: … mäind mä, äs bleïbi bläichhaft …
Marie Fleisch: «Vam Brodbache»
Thomas Gadmer, Sekretär der Walservereinigung Graubünden: Die CD mit Booklet der SDS-Phonogramme aus dem Schanfigg (Brod bache) ist im Webshop des Phonogrammarchivs der Univ. Zürich noch erhältlich:
https://www.phonogrammarchiv.uzh.ch/de/webshop.html
Dort sind viele weitere Tondokumente vorhanden, aus Graubünden sind es Stimmen aus Lüen, Furna und Avers. Eine richtige Fundgrube:
https://www.phonogrammarchiv.uzh.ch/static/webshop/mp3/Tonbeispiel_Furna_GR.mp3Wir hören die Stimmen klar und deutlich, und die CDs sind günstig zu kaufen. Zuunterst auf dieser Seite ist eine Liste beigefügt zum Inhalt der CD mit den Stimmen aus Lüen, Furna und Avers.
«Vam Brodbache» in Schrift übertragen:
Wen i Brod bachä will, nümm i än kabi, soubäri Holzgeltä. Und den tuän i am Aabäd di Geltä us äm Chällär und tuän Määl dreïn, äsoo zwenzg, zwäiäzwenzg Pfund. Am liäbschtä han i äin Drittl Biibrschtich (Sauerteig?) und zwäi Drittl Wäizämääl . Den tuän i also das Määl in die Geltä und zwar uf äi Seïtä oufhäufnä. Und den tuän i zwäi Litr Wassr lööwaaräms machä und tuän Hebi dreïn. Früär häindsch nun äigäni (wohl eher äigni) Hebi gchan. Das ischt d Schabäti gsin us dr Geltä, das häindsch den gchnättäd zum ä chläinä Bröötli, häinds in d Oumbachschüsslä gätan, mit dm Touma (Daumen) an Tupf dreïn und an Preïsä Salz dreïn gschträut und häindsch glaan bisch noch ämaal gäbachä häind. Abr ii tuän nid äsoo. Ii han halt für zwenzg Rappä Presshebi gchauft und den di äigi han i den au no gnuun und han s gmischäd in dämm Wassr, guät uufglööst und den han i än Bitz Määl von dr Seïtä apr in diä leer Flächi in dr Geltä gätan und Wassr nachi gleerd und ds undäränandärä gmachäd bis äsoo di rächt Diggi gchan hed. Äs taarf nid zdigg seïn. Äsoo än Bitz dünnr äs den dr gchnättä Broodtäig ischt. Und wen i s undäränandärä gmachäd han gchan, han i ds Liid (Tuch zum Zudecken) uf di Geltä gätan und d Hebi lan gaan bis am Morgäd.
Und am Morgäd han i den aangfangä föürä. Im aaltä Ofä han i z erscht müässä föürä, und den dreï Füüränä machä. Und wen i z Halbä gföüräd gchan han, han i müässä chnättä, und bim nöüä Ofä gäit s halt gschwündr, will där Züg hed. Den tuän i z erscht chnättä. De nümmi äsoo acht bis zechä Litr Wassr und tuän föüf Hampflä Salz uf d Hebi schträuä und den tuän i än Bitz Wassr dreïn und d Hebi guät ouflöösä. Und alsgmach nümm i den mit dr Hand Määl apr und tuän Wassr nachileerä und tuän als guät undäränandärä, bis di rächt Diggi hed. Mä muäss mit dr Hand dm Rand naa umfaarä und dm Bodä naa um und chnättä mid dä gschpräiztä Fingärä, bis äs schi vor Hand lööst. Das gäid äsoo ungfaar än halb Schtund, und wen als guät undäränandärä gmachäd ischt, tuäd mä d Fouscht machä und tuäd mid dr Fouscht dr Täig noch schlaan. Mä muäs den unnä eï faarä und ä z Luft wäärffä, äs muäs wiä mid ärä Päutschä chlöpfä, wiä we mä mid ärä Päutschä schlaad muäss chlöpfä. Und wen dr Täig äsoo zaartä ischt und feïnä, das gar nüüd mee an dr Hand bleïbt, cha mä rächnä, jetz seïs ggraatä. Den tuäd mä mid ämä Tischmessr, mid dm Rügg abr, sus haud mä schi, tuäd mä dr Täig dm Rand naa um, wa än Bitz de noch obrhalb am Rand ischt, tuäd mä äwägg und den tuäd mä widärum ds Liid druuf und tuäd dr Täig lä ruäbä. Und den gäid mä gä föürä.
Jetzt tuän i z erscht feïni Schpreïssäli machä as mä bessr aaföürä chan. Und ds Holz muäs guät brinnä. Äs muäs schprätzlä und präschlä wiä we mä Häxä vrbrennä wetti, sus ggraat äim ds Brood ni. Den tuän i föürä, und wen di erscht Föüräti vrbrunnä ischt, mach i s eï z hindrischt in dä n Ofä di Gluäd, und den tuän i nochämaal föürä und machä di Gluäd zmitzt und den noch ämaal laan i s voornä lä vrbrinnä und laan di Gluä lä seïn. Und dr Ofäwüsch, wa i drzuä brouchä zum den dr Ofä wüschä, han i afä am Morgäd gnetzt. Mä tuäd ä wullänä (eher wollänä) Hudr vo mä aaltä Rock odr ämä aaltä Paar Hosä waa uusgädiänäd hed, tuäd mä netzä und mid ärä diggä Schnuär an ä Schtäggä bindä. Und den muäs mä den halt, wen är ousgätropfäd ischt und ds Holz vrbrunnä ischt und vrgluätäd, abr än Bitz Gluäd muäs natüürli no seïn, muäs mä den dr Ofä wüschä. Ma muäs halt dr Schwung drzuä han. Mä muäs linggs eïfaarä und rächts, diä Cholä, diä müässänd nun äsoo oussrfläugä uf di Plattä. Und muäs soubr siin äswiä mid ämä Bäsmä. Soubr gwüscht muäs dr Ofä seïn, sus hed mä den d Cholä am Bodä vom Brood.
Und drnaa tuäd mä widrum än Bitz feïns Holz uf di Gluäd leggä as mä gsiäd zum Eïleggä, nümmt dr Täig us dr Schtubä, ( … ) vornä di Paalä tuäd mä uf di Plattä und den hinnä ä Schtuäl, as dr Schtil nid an dä Bodä gäid und de nümmt mä ä Chellä vollä Määl und nümmt d Oumbachschüsslä und ds Palotti. In d Oufmachschüsslä schträud mä us dr Chellä mid dr Hand än Bitz Määl, dass den ds Brood nid chläbt und uf d Chellä au, (tuäd mä au uf d Touma?) uf di Paalä tuäd mä au noch Määl druufschträuä. Und de nümmt mä ds Palotti und faard mid dr rächtä Hand eïn in dä Täig und nümmt äsoo oussr, äs broucht äsoo sibähundrtfüfzg Gramm für äs Kilobrood. Nümmt das oussr, haut mid dm Tischmessr an mid dr linggä Hand und tuäds in d Oumbachschüsslä und den tuäd mäs übrwäärffä as unnä und obä vollä Määl chund. Und den tuäd mä s us dr Oumbachschüsslä uf di Paalä und mid dr Paalä in dän Ofä. Äs muäs gaan, sä gschwünd as mügli ischt. Und den tuän i dreï in äi Räiä. Und fürchiwärts nümm i sächs Räiä und den git s äsoo gwöönli achtzehä Brood und den noch ä Schabr. In dä Schabr hed mä den drvoor, we mä Chind gchan ged, Dürrbirä gschnätzläd odr düri Chriäsi odr au Öpflschnitz. Und ganz früär häindsch de noch än Eeriziägl (Eeri = Ähre) gmachäd, den hed mä den asä Chind ischt mä gän Eeri läsä und den häind sch äim den drfüür än Eeriziägl gmachchäd.
Und den drnaa laad mä ds Brood dinnä, ä Schtund muäs mä s dinnä laan. Naa ärä Viärtl Schtund tuäd mä luägä. Wen s gnuäg Faarb hed, is rächt, den tuäd mä dr Ofä zuä. Heds nid gnuäg Faarb, mäind mä, äs bleïbi bläichhaft, tuäd mä noch än Augäblick föürä. Und uf d halb Schtund tuäd mä den zuä. Wen ds Brood ggraatän ischt, iss den oufggangä und hed prächtig gälbbruuni Faarb. Den tuäd mä dr Ofä zuä, und in ärä Schtund tuäd mä s oussärnään, mid dr Paala, äis um äis han s ii den gfassäd, di vordärschtä mid dr Paala, und mid dr Paala häär uf dä Tisch und heds län aabgcheïä, odr gcheïä nid, mä hed s den äsoo gschobä mid dr Paala uf dä Tisch, und wen s ärchuäläd ischt gsin, hed mä mid dm Haarwüsch s um und um aabgäbutzäd, das käis Schtäubli Määl mee druuf ischt gsin. Und den hed mä s uf d Hangä gätraagä, und dert iss den plibä, sälang äs mä s gchan hed.
gmachäd han gchan und ischt gsin: Reihenfolge vom Romanischen übernommen.
