In der Davoser Zeitung und in der Südostschweiz sind in den letzten Jahrzehnten Kolumnen erschienen, die nicht vergessen gehen sollten. Arnold Dicht und Andres Kindschi haben in der DZ geschrieben, Elisabeth Mani-Heldstab in der Südostschweiz.
Arnold Dicht
Arnold Dicht hat in den Jahren 2014 bis 2018 dreiundvierzig Erzählungen aus seiner Jugend veröffentlicht, alle in der Davoser Zeitung. Obwohl Dicht nach seinem Lehrabschluss ins Unterland gezogen ist, hat er seine Muttersprache sehr gut bewahrt. Er braucht sogar noch das wiär, das in Davos inzwischen kaum mehr zu hören ist: Morgendsch sii wr de uf d Wiis uus gä luäge, ob wr ättäs gseeji, … Dass beim Partizip Perfekt ab und zu das gä- fehlt, ist nicht verwunderlich, da es im «Unterland» ja nicht gesprochen wird (wiär häind tramped, bei den Walsern gätramped). Über weitere kleine Unterschiede wollen wir hinwegsehen. Dichts Beiträge sollten in einer Schrift samt CD erhalten bleiben.
Hier folgt eine Kostprobe «Uf ins Dischmaa» vom 23. Dez. 2014.
Hütt wett i ni emaal erzelle wiä i d Alpziit erläbt han. I han mid Fliiss gsäid, in, und nid uf dr Alp. De diä Alp um wädri as äs gäid, ischt äbä dinnä im Dischmaa und nid eswaa dobbnä und wiär sägend hütt no, i gan in d Alp iin, oder brezziiser, z Alp. I bin zwar niä as Hirtebuob aagschtelld gsi in dr Alp, han aber in dä Herbschtferie ir Alp va Ättisch Bruoder Hitsch, miim Vetter Chrigel, än bizz gholfe zu de Chüe, Gäis und Gaaltji luäge. Wiär sind scho as chläin Chind asvils as mügli z Bäärg, zmäischt Ziit in ds Dischmaa und de äbä au iin in d Alp bin de Gadme. Äs Morgedsch, a mä prächtige Sunntig sii wr naa me Brüütezmorged, am Sunntig hed s albig Hungbrüüte ggän und nid Türggeribel wiä under dr Wuche, äbä de sii wr, naa däm d Eltere z lengscht Ziit gwärwäised händ, wa härä me gaan chönnti, hald widder ins Dischmaa. Wiär Goofe sind de jetwäders mid me Ruggseckli uf em Rügg vor z Huus uus ga warte bis nisch d Eltere gsäid häin, wiär söllend irje Velo fergge. Wäidli sii wr de in d Remiise drumggange. Dussne häin schä de wiär ganz hübscheli ummer gschtoosse. Säb häin wiär de gääre getan. Me hed de aber unerchannt uufpasse müässe, dass me nid z viil uf dischi Siite ghaaldded hed, sus ischt me de zant dm Zweirad umgchiid und ds Sunntighääs ischt scho bschisse gsi eede mä va Huus gsin ischt, und de ischt me de gchiibed woorde. Wenn schii de choo sind, isch es wäidli vürschi ggange. Me hed nisch uf dä Gepäckträger ghöckt, und scho isch es los ggange. Wa wiär no ganz chläini gsii sind, sii wr de z zwäite hinne druf gsi. Wiär häin de albig ättä än bizz gezangged, wädräs dizmaal vorne hockä törfi. Jetwäders hed de gmäind mid än bizz flattiäre chönni är äs Profitji ergrangle, aber meerziitsch is de grad lätz usserchoo. Speeter hed s duo uf dr Stange vorne no äs Sitzji ggä. Esoo sii wr de alli füüf uf denä zwäi Gfeert derdüriin gäged di Duuchli. Naa äm Fabrikseeli über Brugg düür und näbäd am Dischmaabach iin, de Chäisere zuo gradlet. Das häisst, tramped häin natüürli nuon d Eltere. Wiär häin törfe midfaare und häin nisch nuo albig guod hebä müsse und hellisch uufpasse, dass wr d Füessji nid in d Speiche hebend. We me schich de am Sattel, wa albig gritschged hed, as obs nä zämmetrücki, am rächte Ord ghebt hed, hed mä sogar nid emaal mee di Fingerli iigchlempt in de Sattelfädäre. Va lauter uufpasse hed mä de bigoscht fascht vergässe ir Wääldgschicht umher z luäge. Di Straass ischt no nid teeret gsin und esoo hed de ds Chiis under de Pneu albig esoo aagneem gchnirschd und gchroosed. Ziitewiis hed s de än Stäin mid rä luuta Täschä an de Zuun gchlepfd wa de äim grad widder geweckt hed, we mä de, vor allem am Abed wes Häim zuo ggange ischt, esie bigoscht fascht ingetoosed ischt. Hinder de Chäisere häi wr duo scho ds eerscht Maal abstiige müässe. Säb weer ja no ggange es bizzi fuosse. Wa s duo naa me wiili faare, bim Schuolhüschi, widder ghäisse hed abstiige, ischt me schon än bizz Taube cho. We de alls uufbegäre und muule nüd abträid hed, hed me schich de eifach an de Gepäckträger ghäicht und schich esoo uufziä laa und de mid de Schuo gschläärgged, bisch de äim d Chuttle butzt häin: „We de d Schuo ghuddred sind, de chasch de baarfuoss gaan.“ Und will mä gwüüssd hed wiä das tuod uf dr Naturstrass, hed mä de hald uufghöört schläärgge, nid uf dr Stell, erscht naa ättä zwei drii Schritt, mee heds meerziitsch nid möge liide, sus häind sch nisch e ghäisse vürgaa. Endli ischt duo ds Säilbbäänli choo und naa an paar Meter, bir Post, häin wr wider törfe riite bis Chindschhuus. Dert hed mä de widerm z Fuoss gaan müsse, aber mä hed schich de scho gwennt gcha. Esoo hed mä de allmeeli sogar diä hübsche Bluäme gsee und d Vögel gchöörd zwitschere. Wa duo aber d Droosstude (Alpenerle) hert an d Strass chon sind, han i mii fescht an den Ätti oder an d Muoter drückt. Eswär hed mr emaal gsäid, in denä Stuude hockendi d Schlange und warten uf äim. I han zwar niä äini gsee. Än tschuppe Jaar drnaa, wo i bigoscht um es Gotts Chläis uf äini gstande bin, bin i asgwüss grad entdüüscht gsi va derä dünne Giftsprütza. I han albig gmäint, esoo dick wiä än Bäsmestiel siiensch z minscht. Aber äbä, au diä dünne chönnd äim bisse. Und en Giftsprütza ischt zwar eswas anderscht, aber laa wrs jezz esoo. Füür diä was nümme wüssend: Es ischt än böschi Frau!
Miin Hüeterziit: 3 Erzählungen, Di guat alt Ziit: 12 Erzählungen, diz und säb: 15 Erzählungen, Bi dä Grosseltere: 8 Erzählungen, Noldis Alpziit: 5 Erzählungen.
Andres Kindschi
Ds Ggrümpel chund. (Unwetter in den 90er Jahren, also kurz vor 1900.)
Äs mag i de 90er Jaar gsi sin, wa bi ma gruusige Uwätter dr Flüelabach dobna bim Sand uusgebrochen ischt und dür di Bündawise ab alls überschwemmd hed und erscht ir Gäged vam hütige Baanhof wirm ds aalte Bett funde hed. D Chäller sien voll Wasser und Dräck gsi und us de Wise hai s mächtig grooss Tollä uusgwäsche.
Drüber ab häiensch de dr Flüelabach besser gwuored und dass d Rufene vam Flüelataal nümme in ds Land usser gschwemmd chommend, hain sch di gross Felseschlucht ds hinderscht im Färich zämme gmuured. Das hed de e Stausee ggän mid dum Wasserfall. Und i däm See hed schi de all die Jaar das Gschwemsel abglagered und na mid dr Ziit ufgfülld bis zum hütige Zuoschtand, wa vam See nüd mee ds gseen ischt.
Die Tollä ir Wis si de uberwasmed chon, häin aber bim Häued bim Fuoderlade albig gschtöörd. Duo hed dr Ätti esoo vorm erschte Wäldchrieg emaal die Tollä ir undere Wis la uuffülle. Die Tollä ir Oberwis, hindrem Huus, cha mu hüt no gschaue. Dr Ätti hed de dr Wase i hübsch viereggigi Pletscha uus la schtäche und schä uufgebiigned und au dr guot Häärd uf d Siite gschaffed. Drna hed r Brangerli uf de Hoorlaubene (mu hed mu au ds Goldchnopfji, gseid) telifonierd, dr Chnächt chönni de es Wiili ds Ggrümpel bin ünsch ir undere Wis ablade. Duozmale hed Brangerlisch Chnächt all Wuche vam ganze Doorf van de Sanatorium, Hotel und Private ds Ggrümpel mid arma grosse Trückewage, wa mu var Siite uuslade hed chönne, sammle und s de eswa uf e Deponii füere müesse.
Wa wier Gööf de gsee häin, was da allschisch fortgworfe würd, hed s nisch grusig gnöössered, drin umer ds wüele. Duo häind nisch aber dr Ätti und d Muoter nid vill druf gchan. Wier sölle au deiche, was da nid alls grad van dene Sanatorium in däm Ggrümpel sii, wier chönnte di grööschte Chrankete uufläse und de tete wier sowieso d Hend nid albig wäsche.
We de aber Brangerlisch Fuggs uber di Brugg chon ischt, de hed dr Buschtelegraaf angfange ds schpille. Van Eim zum Andere heds liisli ghäisse: Ds Ggrümpel chund – ds Ggrümpel chund und jedes hed probierd, schi van schiim Ärbetli ds trücke. Gchum ischt ds Ggrümpelfuorwärch verschwunde, sin au scho d Wüölmüüsch ir Tollä erschiine. Gschtuuche hed s esie scho verdaalisch, aber de hai wr mid air Hand Nase zuoghebd und mid dr andere mid arma Schtäckji Sache gsuocht. Eis muos i no säge, i däm Ggrümpel hed s käin Schpiisreschte gchan wie im hütige Abfall. Duo hed mu no überall die Abfäll für ds Schwiifuoter zrugg getan und d Schwiihalter häin s ds Nutze gezoge. I waiss no guot, wie Schuomachersch Buobe am See mit dum rassige Fuggs albig bis an de Platz in ds Kuurhuus um Schwiifuoter gfaare si.
Was hai wier nid alls funde i däm Ggrümpel. Briefmarke us alle Nazione, de duo ischt en internazionali Gsellschaft ds Gascht gsi. Di Doorfbuobe, wa au Marke gsammled hain, hain nisch um die Fundgruobe direkt beniidet. Und für üns Lädeli, wa wr im grosse Holzhuus gchan häin, hed s Ggütterli und Sächeli gcha, dass s grad e Freud gsin ischt. E spezielle Fund ischt es Odolfläschli gsin mid däm luschtige Schnabel und däm eigne Gruch. Mit Däschersch Mäitjä, wa im Nachbrhuus au glädeled häin, ischt de läbhaft getüüschled und vrchauft chon. Bin ünsch ischt hüt no es Silberlöffeli mid dr Grawur «E.v.R.» im Gebruuch. Wier hain duo scho vermuoted, das chönnti dr Familie von Rhoden gchööre, aber häin s ni gwaaged s dert abzgään, will sch sus gwisst hätten, dass wier im Ggrümpel wüölen. Es prächtigs antiiks Zinnchrüegli, au esoo Ggrümpeltrofeä, hed d Schweschter bim Chloschter no ir Schtuba uf em Ladji.
Wa de di Tollä zu ünschem Leidwäse ufgfüllti gsi ischt, hed mu schi mid dm Häärd und de Wase zuogedeckt. Hüt staan uf däm Bode leider e Tschuppe dere Betonchäschte und i hätti mi ni gwundered, we bim Uushuob no ättes fürcher cho wee. Vlicht hain di Buulüüt gmeind, schi häije da en prehischtorische Fund gmached. I chan sch aber ufchleere. As ischt nuon 70 jeerigs Ggrümpel vam Doorf.
Jetz wäge de Chrankete we no ds säge, dass wr deren keini ufgläsen häin und d Wärze an de Fingere, die häi wr scho vorhär gchan. Aber ättäs ischt mr doch plibe. Mu seid ni vergäbe, dass d Chatza ds Muuse nid laa chönni. Da hain au wier ds Basel ir Anbuuschlacht in de 40er Jaar jede bitz Bode umgschtoche und Häärdöpfel (mu chönnti au Ärdbirre säge) gschteckt. Näbscht de andere Gärte han i de au no uf Binniger Bode en Blätz ubernu und dert ischt ni wiit drvan d Abfallgruobe va Binnige gsi. Schi hain dert alte Huusrat und Holzabfäll abglade und verbrennt. Wie mid arma Magneet hed s mi wirm zu däm Ggrümpel gezoge. Mit dr Ziit han i de miin Gaarte uusschtaffierd gchan mi Pritter für ds Hütti, e furnierti Tischplatte, prächtig Schtüel, Schprützchannte, Eimer, Schriiner- und Gaartewärchzüüg, ja sogar Scheeri, Nadle und Fade und es versilberets Tablettli.
I han aber ni ällein dert gmuused. D Schriftschtelleri Marie Äbersold hed ämal gschribe, irjä Mann häi die chrotte Gwoned, alle Ramsch zämmädsläse mid dr Uusred, mu chönn s de sicher ätta wirm bruuche. Äs Tagsch, wa sch gwisst häi, dass r fort sii, häi sch mid dr Fründi zämme a Huufe dere Waar in ds Auto glada und s uf d Abfallgruobe gfaare. Wa sch dert abglade häijen und uber de Huufe ab in ds Tobel luogen, wäär gsechen sch dert dunna iifrig Sache suoche! Dr liibhaftig Äbersold und schiin Kolleeg. Deren Äbersold gids no villere. As en Buob han i bim Ggrümpel mr kein gross Gedanke gmached, han Freud gchan, we i ättes Speziells funde han. Speeter aber han i de doch en bitz über ds Ggrümpel naagedeicht. Dr eerscht grooss Iidruck hed mr vor 60 Jaar i mine Spanierjaar dr bekannt grooss Floomarcht, dr Rastro in Madrid, gmached. Dert han i gsee, wie mu alls, aber au gar alls, bis zum roschtige Nagel no bruuche, ja sogar no verchaufe chönni. Hüt si jetz au da bin ünsch d Floomärcht und d Antiquiteetegschäft nuo eso usem Bode gschosse und häin guote Zuoschpruch.
En Bekannte hed mr emaal gsäid, ds Gääld liggi uf dr Schtraass, mu müessi nuo ni ds fuul sii, schi ds pücke. Där hed nemli ase junge Purscht zerscht en Blätz Bode gchaufd und drnaa van Huusabbrüch no guoti Schtäine, Palgge, Ziegel, Pfänschter und Türe zämmegramisierd und wa r ghürated hed, hed r mit däm Material billig äs hübs Hüüschi buuwen chönne.
We i esoo ir Abfallgruobe die aalte Möbel gseen han, han i gsinned und en Vergliich mid ünschem Läbä angschtelld. Da si die Möbel emaal au nüwi gsin, dr Schtolz va me jungen Peerli und hain de en Generazion oder mee trüwi Dienschti gläischtet, si drnaa au us dr Moode chon, usem Liim gchiid, mu hed schi au ätta gflickt, aber ds letscht de doch uf de Wage glade, in di Gruoba gfüerd, verbrennt und mid Äarda zuogedeckd und Graas wagst mid dr Ziit drüber. Und wier Mensche? Da schtaan wr au emaal jung und chreftig im Läbä, probiere dr Familia und dum Land ds nütze, wärde eelter, chommen au us dr Moode, kijen au ätta usem Liim, mu probierd no ds repariere und ds letscht? – Ja, ds letscht chomme au wier an e schtille Oord und Ärde uberdeckt ei Generazion na dr andere und so geid alls Irdische und Vergengliche dr gliich Wääg.
Das Erscheinungsdatum in der DZ ist nicht bekannt.
Elisabeth Mani-Heldstab
Erscheinen ihre Kolumnen in naher Zukunft in einem Büchlein? Dann dürfen wir hier nicht mit einem Beitrag vorgreifen. Hinweis zur Startseite: Unter 10 Underwägs, Gedankenlyrik aus Davos, lesen und hören wir Gedichte von Elisabeth Mani-Heldstab!